Plus que tous les autres auteurs yiddish, Y.-L. Peretz fut un mentor pour les écrivains et artistes de son époque. Jamais figée dans un dogme, sa vision de la culture yiddish moderne éclaira la voie de l’intelligentsia et du peuple. La présentation à Peretz, au domicile de la rue Ceglana ou ailleurs, figure comme un rite de passage dans la biographie et les mémoires de dizaines d’écrivains. C’est pourquoi on le qualifiait de « père de la littérature yiddish moderne. »
Sh. An-ski (Shloyme-Zaynvl Rapoport, 1863-1920), écrivain, ethnographe et militant socialiste, est surtout connu comme l’auteur de la célèbre pièce de théâtre Le Dibbouk. À l’époque où il habitait à Paris, dans les années 1890, il découvrit les nouvelles de Peretz.
„אַזוי זענען מיר געזעסן ביז שפּעט אין דער נאַכט. איך בין געווען פֿאַרוווּנדערט, פֿאַרכּישופֿט.
דאָ האָב איך צום ערשטן מאָל דערקענט פּרצן, פֿאַרשטאַנען, ווי גרויס ער איז — און ער איז מיר גלײַך געוואָרן נאָענט און טײַער, געוואָרן נייטיק פֿאַר מײַן אייגענעם גײַסט.“
« Nous sommes restés ainsi jusque tard dans la nuit. J’étais émerveillé, ensorcelé. Pour la première fois je voyais qui était vraiment Peretz, je comprenais sa grandeur – et immédiatement il me devint proche et cher, indispensable à
ma pensée. »
Menakhem Boreysho (Menakhem Goldberg, 1888-1949), poète lyrique d’expression yiddish, fit partie, dès son arrivée à Varsovie en 1905, du cercle de jeunes écrivains qui gravitaient autour de Peretz.
„ער האָט מיר געבעטן זיצן און גענומען פֿאָרלעזן דאָס ליד. וואָרט בײַ וואָרט צעשפּליטערט עס, פֿונאַנדערגענומען, אָנגעוויזן אויף די צו שוואַכע גראַמען, אויף דער שוואַכער בילדלעכקייט און געענדיקט :
— דאָס ליד טויג נישט, אָבער איר געפֿעלט מיר. קומט אַרײַן צו מיר.“
« Il me pria de m’assoir et se mit à lire le poème tout haut. Il le décortiqua mot à mot, le dépeça, montra la grande faiblesse de certains vers, des images, et conclut :
— Le poème ne vaut rien mais vous me plaisez. Venez me voir chez moi. »
Perets Hirshbeyn (1880-1948), jeune écrivain ambitieux, fit la connaissance de Peretz lors de sa première visite à Varsovie au début des années 1900 et fut profondément influencé par sa personnalité. Il devint le dramaturge yiddish le plus accompli de l’époque.
„אַרום פֿיר און פֿופֿציק יאָר איז י. ל. פּרץ דעמאָלט שוין אַלט געווען. מיט איבער דרײַסיק יאָר עלטער פֿון מיר. און פֿון דעסט וועגן האָב איך געשפּירט, גלײַך ווי די עלטער איז געקומען צו דער יוגנט זיך אָנוואַרעמען.“
« À l’époque, Y.-L. Peretz avait déjà cinquante-quatre ans. Une trentaine d’années de plus que moi. Et malgré tout j’eus comme la sensation que la vieillesse venait se réchauffer au feu de la jeunesse. »
Hersh-Dovid Nomberg (1876-1927), journaliste et écrivain yiddish, grandit dans un milieu juif hassidique duquel il s’éloigna, influencé par les idées de la Haskala (les Lumières juives). C’est Peretz qui l’encouragea à écrire en yiddish. Nomberg devint l’un de ses plus proches disciples.
„אין מיטן פֿון געשפּרעך האָט זיך פּרץ פּלוצלינג געווענדט צו מיר :
— וואַרפֿט אַוועק די העברעיִשע שירים, שרײַבט אויף ייִדיש, וועט איר ברענגען נוצן דער וועלט.“
« Au milieu de la conversation, Peretz s’adressa soudain à moi :
— Laissez tomber la poésie hébraïque, écrivez en yiddish et vous servirez à quelque chose. »
Avrom Reyzen (1876-1953), prosateur, poète et éditeur yiddish, grandit dans une famille d’intellectuels adeptes de la Haskala (les Lumières juives). Il commença une correspondance avec Peretz vers 1890 et le rencontra quelques années plus tard
à Varsovie.
„און אָט האָט זיך די ברייטע טיר געעפֿנט. פֿון די טרעפּ האָט זיך שפּרינגענדיק און זינגענדיק דערנעענט זײַן געשטאַלט. דאָס איז פּרץ ! — ער איז געווען געקליידט לײַכט, זומערדיק, דער הוט, אַ ווייכער, אין האַנט. אויב איך האָב אים ניט דערקענט פֿון דעם בילד, האָב איך אים דערפֿילט — דאָס איז זיכער ער — פּרץ !..“
« Et voilà que la porte s’ouvrait grand. Sa silhouette émergea de l’escalier, toute énergie et chant. C’était Peretz ! Il portait de légers vêtements d’été, un chapeau mou à la main. Je ne le reconnaissais pas à son portrait mais je le sentais, c’était sûrement lui, c’était Peretz !… »
אַהרן צייטלין (1898–1973)
אַ געזעצטער מאַן מיט דיקע וואָנצעס פּריצישע,
הייסע אויגן, פֿול מיט כּישוף און להטים,
אַ קורצן ברענענדיקן אָטעם,
קומט אָן מיט שנעלן פֿעסטן טראָט.
זײַן שוואַרצע פּעלערינע פֿליגלט —
אַ פֿלאַטער און אַ פֿאָך, אַ פֿלאַטער און אַ פֿאָך.
פֿאַרגאַפֿט
לויפֿן פֿענצטער אים נאָך.
דורות, וועלטן, קלאַנגען
יאָגן זיך נאָך אים,
ווילן אים דערלאַנגען,
און ער — ער פֿליט, ער פֿליט.
אין גאַנצן כּישוף, גלאַנץ און קאָך.
אַ פֿאַרחלומט ייִנגל קוקט אים נאָך
מיט פֿרומען ציטערדיקן דרך־ארץ.
ער ווייסט דאָך ווער דאָס איז —
יצחק־לייבוש פּרץ…
פֿראַגמענט פֿון „וואַרשע אין 1912“
Aaron Zeitlin (1898-1973)
Un homme posé aux épaisses moustaches princières,
aux yeux ardents jetant feu et flamme de magie,
au souffle court brûlant,
vient d’un pas ferme et vif.
Sa large cape noire déploie ses ailes –
drapeau flottant au vent.
Ébahies
les fenêtres courent à sa suite.
Des générations, des mondes, des rumeurs
se pressent dans son sillage
veulent l’atteindre,
et lui – il vole, il vole.
Tout entier magie, brillance, effervescence.
Un gamin rêveur le suit des yeux,
tremblant de pieuse révérence.
Il sait bien quel est cet homme –
Yitskhok-Leybush Peretz…
Fragment de « Varsovie 1912 »
Traduit par Batia Baum
